ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΠΝΟΥ

Σπορά, καλλιέργεια, λίπανση

Ο πολλαπλασιασμός του καπνού γίνεται με σπορά σε ειδικά καπνοσπορεία. Ο σπόρος του καπνού είναι πολύ μικρός και για να φυτρώσει απαιτούνται ειδικές και καλές συνθήκες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι περίπου 10,000 σπόρια ζυγίζουν 1 γραμμάριο. Τα μικρά φυτάρια μεταφυτεύονται αργότερα στην οριστική τους θέση στο χωράφι. Ο σπόρος που χρησιμοποιείται καθαρός και ώριμος με πολύ καλή βλαστική ικανότητα. Οι σπόροι πρέπει να έχουν ομοιόμορφη κατανομή και το έδαφος πρέπει να είναι απολυμασμένο έτσι ώστε να εκλείψουν τα διάφορα ζιζάνια και έντομα που μπορεί να βλάψουν σοβαρά την παραγωγή. Τα καπνοσπορεία θέλουν τακτικό πότισμα και όταν τα φυτάρια είναι έτοιμα για μεταφύτευση το πότισμα διακόπτεται για λίγες μέρες έτσι ώστε τα φυτά να σκληραγωγηθούν. Πριν τα καπνά να μεταφυτευτούν ,το χωράφι πρέπει να οργωθεί καλά και να προετοιμαστεί κατάλληλα. Η φύτευση των καπνών στον αγρό γίνεται σε γραμμές και η απόσταση των φυτών μεταξύ τους ποικίλει ανάλογα με τον τύπο και τη γονιμότητα του εδάφους. Η χρήση λιπασμάτων θέλει προσοχή και πρέπει να γίνεται μόνο όταν το έδαφος είναι φτωχό σε θρεπτικά στοιχεία. Οι διάφοροι τύποι καπνού έχουν και διαφορετικές απαιτήσεις λίπανσης. Τα Αμερικάνικου τύπου καπνά συνήθως χρειάζονται περισσότερη λίπανση και πότισμα απ ότι τα ανατολικού τύπου. Τα καπνά που δε χρειάζονται πολύ πότισμα είναι και καλλίτερης ποιότητας.

Συκγομιδή,ξήρανση

Μετά τη φύτευση στο χωράφι τα φύλλα του καπνού συλλέγονται αφού περάσουν 3-4 μήνες και ωριμάσουν. Η συγκομιδή γίνεται με κόψιμο ολόκληρου του φυτού ή σταδιακά, δηλαδή κόβονται τα φύλλα κατά χρονικά διαστήματα καθώς ωριμάζουν. Όταν το φυτό κοπεί ολόκληρο στη συνέχεια τρυπιέται και κρεμιέται από ένα ξύλο. Συνήθως τα τελευταία φύλλα είναι άχρηστα και δεν συλλέγονται.                          

    Τα ανατολικού τύπου καπνά τρυπιούνται με μεγάλη βελόνα στο κοτσάνι τους και στη συνέχεια δένονται με σπάγκους και κρεμιούνται από λεπτές σανίδες μέσα σε ειδικούς χώρους, τα ξηραντήρια. Τα Αμερικάνικα καπνά παραμένουν στους αγρούς και μαραίνονται εκεί σταδιακά. Οι μέθοδοι ξήρανσης των καπνών ποικίλλουν. Έτσι έχουμε φυσικές και τεχνητές μεθόδους ξήρανσης. Στις φυσικές μεθόδους τα φύλλα του καπνού παραμένουν σε σκιερό μέρος για 4-5 μέρες σε ειδικές αποθήκες. Το χρώμα τους αλλάζει , κιτρινίζουν και αφυδατώνονται αργά και σταδιακά. Μετά από το κιτρίνισμα τα φύλλα εκτίθενται στον ήλιο και έτσι όλη η υγρασία που έχει απομείνει χάνεται. Τα φύλλα εντελώς ξερά πλέον είναι έτοιμα για περαιτέρω κατεργασία.

    Στα τεχνητά μέσα χρησιμοποιείται μέθοδος ξήρανσης με ζεστό αέρα. Η μέθοδος ξήρανσης αυτή χρησιμοποιείται σε πολλούς τύπους καπνών. Η υγρασία και ο κατάλληλος εξαερισμός παίζουν σημαντικό ρόλο. Υπάρχει και η μέθοδος της φωτιάς στην οποία κάτω από τα κρεμασμένα καπνά ανάβεται φωτιά. Η διαδικασία αυτή διακόπτεται και επαναλαμβάνεται πολλές φορές και κρατάει συνήθως 1-1,5 μήνα μέχρι τα καπνόφυλλα να αποκτήσουν τα κατάλληλα χαρακτηριστικά.

    Μετά τη ξήρανση τα φύλλα συγκεντρώνονται σε διάφορες αποθήκες και σκιερούς αποθηκευτικούς χώρους μέχρι να ρυθμιστεί κατάλληλα η υγρασία τους. Τα φύλλα στη συνέχεια μαζεύονται σε δεμάτια και παραμένουν σε ειδικούς υγρούς θαλάμους για λίγο καιρό ώστε να αποκτήσουν ελαστικότητα γιατί δεν πρέπει να θρυμματιστούν κατά τη μεταφορά τους

Επεξεργασία για το εμπόριο, ζύμωση

Μετά από τη διαδικασία της ξήρανσης γίνεται η επιλογή των καπνών για το εμπόριο. Δηλαδή ταξινόμηση των φύλλων σε κατηγορίες ανάλογα με τα διάφορα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Οι διάφορες ποιότητες ανακατεύονται στις σωστές αναλογίες και παρασκευάζονται με τον τρόπο αυτό τα διάφορα χαρμάνια. Στη συνέχεια το προϊόν που προκύπτει οδηγείται σε ειδικά πιεστήρια, συσκευάζεται σε δέματα και τους καλοκαιρινούς μήνες θα ακολουθήσει άλλη μία διαδικασία που είναι η ζύμωση. Κατά τη διαδικασία αυτή ο καπνός υφίσταται διάφορες αλλαγές στα χημικά του συστατικά και αυτό οφείλεται στη δράση των ενζύμων Η δράση των ενζύμων αυτών εξαρτάται από τη υγρασία και τη θερμοκρασία. Κατά τη ζύμωση το άρωμα και οι καπνιστικές ιδιότητες των καπνών βελτιώνεται και μειώνεται η ποσότητα νικοτίνης που περιέχουν.

Τύποι καπνού

Δύο είναι οι βασικοί τύποι καπνού:

1. Αμερικάνικα καπνά
   Είναι 3 οι βασικοί τύποι των Αμερικάνικων καπνών.
   Ο τύπος Βιρτζίνια που κάθε φυτό έχει 25 περίπου φύλλα μεγάλου μεγέθους με χρώμα κιτρινωπό που οφείλεται κυρίως στη σύσταση του εδάφους των αγρών που καλλιεργείται.
   Τα καπνά τύπου Μπέρλεϋ (Burley) των οποίων τα φύλλα είναι μικρότερα από τα Βιρτζίνια και το χρώμα των φύλλων τους είναι πράσινο ανοιχτό ο βλαστός τους δε λευκοκίτρινος. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται και στην Ελλάδα.
   Τέλος τα καπνά τύπου Fire-cured με τα φύλλα τους να έχουν μαύρο χρώμα , σκληρή υφή και ιδιαίτερη βαριά γεύση.
2. Ανατολικά καπνά
   Καλλιεργούνται σε εδάφη ξηρά και φτωχά είναι δε ποικιλίες καπνών με μικρά και κοντά φύλλα.
   Θεωρούνται αρκετά εύγευστα καπνά και πολύ καλής ποιότητας. Βρίσκονται σε καλλιέργειες στην Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Τουρκία, Συρία και αλλού.
   Τα καλύτερης ποιότητας ανατολικά καπνά φύονται στις Μεσογειακές χώρες και ωριμάζουν κυρίως τις ξηρές περιόδους χωρίς πολλές βροχές.

[Επεξεργασία] Ποικιλίες που καλλιεργούνται στην Ελλάδα

Μέχρι πρόσφατα καλλιεργούνταν στην Ελλάδα περί τις 80 ποικιλίες, υποποικιλίες και βιότυποι καπνών. Οι κυριώτερες ήταν:

1. Μπασμάς Μακεδονίας.
   Αρωματικός καπνός Καλλιεργείται στην Ανατολική Μακεδονία. Τα φύλλα του είναι κοντά με λεπτές νευρώσεις, αρκετά ελαστικά.
2. Μπασμάς Ξάνθης.
   Ο πιο αρωματικός του κόσμου , εξαιρετικής ποιότητας. Τα φύλλα του έχουν μέτριο πάχος και ερυθροκίτρινο χρώμα όταν ξεραθούν. Καλλιεργείται στη Χρυσούπολη Καβάλας στο Σιδηρόνερο Δράμας και στις περιοχές της Δυτικής Θράκης.
3. Ζίχνα.
   Μοιάζει με τους μπασμάδες και το άρωμα του είναι αρκετά έντονο. Καλλιεργείται στην επαρχία Φυλλίδας.
4. Ουδέτερος Μακεδονίας.
   Ψηλό φυτό με μεγάλα φύλλα ανοιχτού πράσινου χρώματος. Είναι καπνά φτωχά σε νικοτίνη και το άρωμα τους είναι ελάχιστο έως ανύπαρκτο. Καλλιεργούνται σε μικρή κλίμακα σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας.
5. Τσεμπέλια Αγρινίου.
   Χαμηλά φυτά με παχιά μεγάλα φύλλα χωρίς μίσχο. Το χρώμα τους είναι ανοιχτό και καλλιεργούνται κυρίως στην Αιτωλοακαρνανία, Ιωάννινα και Θεσπρωτία. Θεωρούνται τα καλλίτερα για παρασκευή τσιγάρων και καταναλώνονται αποκλειστικά εγχώρια.
6. Μπασή - Μπαγλή.
   Καλλιεργούνται στην περιοχή της Προσοτσάνης. Ψηλά καπνά , φύλλα με μίσχους μετρίου μεγέθους. Θεωρούνται μέτριας ποιότητας.
7. Μυρωδάτα Αγρινίου.
   Παρά την ονομασία τους το άρωμα των καπνών αυτών είναι φτωχό. Είναι ποτιστική ποικιλία και απαιτεί υγρό έδαφος για να αναπτυχθεί. Όταν τα φύλλα ξεραθούν τότε αποκτούν χρυσοκίτρινο χρώμα. Είναι φτωχά σε περιεκτικότητα νικοτίνης.
8. Μαχαλά.
   Είναι ποικιλία καπνών με πολύ λεπτά φύλλα. Το κάπνισμα τους είναι ήπιο και γλυκό ενώ δεν έχουν καθόλου άρωμα.
9. Μπέρλι .
   Αμερικάνικος τύπος καπνού που τελευταία καλλιεργείται ευρέως στην Ελλάδα. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται σε πεδινά εδάφη καλά αρδευόμενα και οι στρεμματικές αποδόσεις του είναι μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες των ανατολικών τύπων.

Οι διάφοροι τύποι "ανατολικού τύπου", για τις διοικητικές και τεχνικές ανάγκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συγχωνεύτηκαν σε οκτώ ομάδες ποικιλιών που έλαβαν τους κωδικούς Κοινοτικούς αριθμούς 17-24. (Κανονισμός ΕΚ 2501/87). Οι τύποι καπνών βάσει των Κοινοτικών Κανονισμών είναι οι ακόλουθοι:

Νο 17. Μπασμάς. Αυτός ο τύπος υποδιαιρείται στις ποικιλίες: α) Μπασμάς Ξάνθης. Ο πιο αρωματικός τύπος ελληνικού καπνού. Εκαλλιεργείτο στη Δυτ. Θράκη, και περιοχές της Καβάλας και της Δράμας, Κιλκίς, Χαλκιδικής και Κοζάνης. β) Μπασμάς Μακεδονίας. δ) Ζίχνα, στην επαρχία Ζίχνης του Παγγαίου. Ήταν από τα πιο ακριβά ελληνικά Καπνά.

Νο 18. Κατερίνη και ομοειδείς ποικιλίες. Είναι γνωστός και ως τύπος «Σαμψούς». Ανήκουν στην κατηγορία των καπνών γεύσεως Περιλαμβάνει τους τύπους: 1)Σαμψούς. Ποικιλία που έφεραν στην Ελλάδα το 1923 οι πρόσφυγες από την περιοχή του Πόντου. 2)Μπασή-Μπαγλή ( ή Κατερίνη Σ79) (στα τουρκικά σημαίνει «κεφαλοδεμένος»). Παράγει καπνά «ουδέτερα», χωρίς άρωμα, κατάλληλα για ανάμιξη και παραγωγή χαρμανιών για τσιγάρα.

Νο 19. α) Καμπά – Κουλάκ (κλασσικά). Η ονομασία στα τουρκικά σημαίνει «χοντρά αυτιά», λόγω των μεγάλων πτερυγίων στη βάση των φύλλων. Αυτή η ποικιλία υποδιαιρείται στους τύπους Καμπά-Κουλάκ Μακεδονίας, Καμπά-Κουλάκ Καρατζόβης, Κοντούλα και Ελασσόνα.

Νο 20. Καμπά Κουλάκ μη κλασσικά, Μυρωδάτα Σμύρνης, Τραπεζούς, Θεσσαλία Κ63. Αυτή περιλαμβάνει τους τύπους: - Καμπά Κουλάκ (μη κλασσικά) Μακεδονίας. Διαφέρει από τον τύπο 19 γιατί τα φυτά είναι υψηλότερα με φύλλα μεγαλύτερα και παχύτερα. - Δυτικής Μακεδονίας Κ63 - Μυρωδάτα Σμύρνης, - Τραπεζούς. - Θεσσαλίας Κ63.

Νο 21. Μυρωδάτα Αγρινίου. Νο 22. Ζιχνομυρωδάτα.

Νο 23 Τσεμπέλια. Θεωρείται ποικιλία υψηλής ποιότητος για τα καπνά εσωτερικής κατανάλωσης και αποτελεί τη βάση για την κατασκευή ελληνικών τσιγάρων. Καπνά γεύσεως.

Νο 24. Μαύρα. Περιλαμβάνει τις υποποικιλίες Μαύρα Θεσσαλίας, Μαύρα Υπάτης και Μαύρα Άργους. Καπνά γεύσεως.

Ξενικοί τύποι που καλλιεργούνται στην Ελλάδα είναι: Νο 25. Βιρτζίνια. Είναι το σπουδαιότερο είδος καπνού για τσιγάρα σ’ όλο τον κόσμο. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των τσιγάρων αυτών είναι η οσμή καραμέλλας.

Νο 26. Μπέρλεϋ. Αμερικανικού τύπου καπνός, χρησιμοποιείται για την παρασκευή τσιγάρων.

Παλαιότερα εκαλλιεργείτο και ο τύπος «τουμπεκί» ο οποίος ανήκει στο είδος Nicotiana rustica. Είναι φυτό κοντόκορμο και παχύκορμο με φύλλα έμμισχα και άνθη κίτρινα. Καλλιεργείται σε μικρή κλίμακα σε δύο χωριά της περιοχής Ναυπλίου. Τα φύλλα του ξεραίνονται με ειδική τεχνική για την Παρασκευή καπνού για ναργιλέ. Είναι πλούσιο σε νικοτίνη (3-11%).

Με βάση τον τρόπο ξήρανσης – διαδικασία με μεγάλη τεχνολογική και οικονομική σημασία – τα καπνά κατατάσσονται σε οκτώ διαφορετικές ομάδες σύμφωνα με τον Κανονισμό της ΕΕ 2075/92. Τα ελληνικά καπνά ανατολικού τύπου κατατάσσονται στις ομάδες ηλιακής ξήρανσης (sun cured).

Από το 2006, λόγω αλλαγής του συστήματος επιδότησης των καπνών στα πλαίσια αναθεώρησης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, μειώθηκε δραματικά η καλλιέργεια καπνών στην Ελλάδα. Σήμερα (2008) καλλιεργούνται δύο τύποι καπνών: Ο μπασμάς (Αν. Μακεδονία, Θράκη, Νομοί Θεσ/νίκης, Κοζάνης, Γρεβενών, Λάρισας) και η ποικιλία Κατερίνη (Ν. Πιερίας και Λάρισας). Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας μετά το 2006 φαίνεται στον παρακάτω πίνακα που βασίζεται σε στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων.

Μ.Ο. εξαετίας 2000-05:

Παραγωγοί 53.893

Στρέμματα 523.059

Παραγωγή (τόνοι) 114.532

2005

Παραγωγοί 17.659

Στρέμματα 183.379

Παραγωγή (τόνοι) 21.613

ΚΑΠΝΟΣ

Για περισσότερα από εκατό χρόνια, η καλλιέργεια του καπνού υπήρξε η κυριότερη επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων των Λιμνών.
Ο καπνός (Nicotiana) είναι φυτό της οικογένειας Σολανιδών και περιλαμβάνει 45 περίπου είδη, όπως Μπακουλάτ, Τσαπέλια, Μυρωδάτα Ξάνθης, Μπέρλεϋ, Βιρτζίνια, Μαύρα κ.α.

Είναι φυτό ποώδες, με λογχοειδή φύλλα, μονοετές και φτάνει σε ύψος το 1,50 μέτρο. Tα άνθη του έχουν σχήμα κουδουνιού και σχηματίζονται από 5 πέταλα. Οι πόροι του είναι πολύ μικροί και υπολογίζεται ότι υπάρχουν 1.000.000 σπέρματα σε κάθε φυτό.
Ο καπνός προήλθε από το Περού, τον 16ο αιώνα, στην Ισπανία, στην αρχή με μορφή φύλλων και αργότερα οι σπόροι του. Πρωτοκαλλιεργήθηκε ως διακοσμητικό και φαρμακευτικό φυτό στην Πορτογαλία και την Γαλλία. Σήμερα καλλιεργείται και στις5 ηπείρους. Η καλλιέργεια του καπνού στην Ελλάδα έφτασε από τον Εύξεινο Πόντο και από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Αρχικά καλλιεργήθηκε στην Ανατολική Μακεδονία και στη συνέχεια διαδόθηκε και στην υπόλοιπη χώρα. Η καλλιέργεια του καπνού συναντάται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στις αρχές του 19ου αιώνα στην κοιλάδα του Αξιού και στην περιοχή της Ξάνθης. Σύντομα όμως η καλλιέργεια διαδόθηκε σε όλες τις καπνοπαραγωγικές περιοχές της χώρας όπου βγήκε προσαρμοσμένος στις τοπικές συνθήκες ο γνωστός τύπος ποικιλιών του ανατολικού τύπου .
Μετά την Ελληνική επανάσταση η παραγωγή καπνού έφτανε τους 500-600 τόνους, για να φτάσει στα τέλη του 1912 περίπου στους 12.000 τόνους. Η μεγάλη αύξηση στην καλλιέργεια ήρθε όμως μετά την μικρασιατική καταστροφή και τον ερχομό των προσφύγων στην Ελλάδα, όπου η παραγωγή από 28.000 τόνους έφτασε τους 56.000 τόνους.
σημασία της καλλιέργειας του καπνού αποτυπώνεται πλήρως στα στατιστικά στοιχεία της μεταπολεμικής Ελλάδας. Συγκεκριμένα: Τη δεκαετία του '50 η καλλιεργούμενη έκταση με καπνό αντιστοιχούσε περίπου στο 5% της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης της χώρας, υπολογίζονται γύρω στους 40.000 καπνεργάτες, ενώ 10.000 άτομα απασχολούνταν στις καπνοβιομηχανίες και στο καπνεμπόριο. Η εξαγωγή καπνού αποτελούσε το 50% των συνολικών εξαγωγών της χώρας. Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι η καλλιέργεια του καπνού είχε μεγάλη σημασία τόσο για τον τομέα της γεωργίας όσο και για τη χώρα εν γένει.
Η κατάσταση πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο διέφερε ριζικά από τη σημερινή και ο Ελληνικός καπνός κυριαρχούσε στη δυναμική αγορά της προπολεμικής Γερμανίας. Μετά τον πόλεμο δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις που διευκόλυναν την επικράτηση του αμερικανικού τύπου τσιγάρων όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, με συνέπεια το συνεχή περιορισμό του ανατολικού τύπου καπνού στην αγορά.

Με την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ οι 80 ποικιλίες, υποποικιλίες και βιότυποι που καλλιεργούνταν στη χώρα μας συγχωνεύτηκαν σε 8 ομάδες ποικιλιών καπνού ανατολικού τύπου με τους κωδικούς κοινοτικού αριθμού 17-24. Σήμερα ο καπνός καλλιεργείται στη χώρα μας στις περιοχές της Μακεδονίας, της Θράκης, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου , της Αιτωλοακαρνανίας και της Πελοποννήσου .
Μετά την εγκατάλειψη της καπνοκαλλιέργειας, η κυριότερη ενασχόληση των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία. Περίπου 20.000 γιδοπρόβατα βοσκούν στην περιοχή των Λιμνών, προσφέροντας άριστη ποιότητα γάλακτος και κρέατος.
Η καπνοκαλλιέργεια ξεκίνησε στις Λίμνες στις αρχές του 20ου αιώνα με την ποικιλία Μαύρα Άργους [τυπικός βιότυπος ΑΡ 32/4: Όψιμη στην εξέλιξη και ωρίμανση, πολύ μεγαλόσωμη και μεγαλόφυλλη, με φύλλα άμισχα. Καλλιεργείτο στην Πελοπόννησο σε έκταση 36.000 στρεμμάτων περίπου με ετήσια παραγωγή που κυμαινόταν στους 4.000-4.500 τόνους (στοιχεία του 1985)], που έμοιαζε πολύ με τα Τσεμπέλια και κατάγονταν από παλιές ποικιλίες, μετά από υβριδισμό και επιλογή .
Ως τα μέσα της δεκαετίας του ' 80 η καλλιέργεια γινόταν στις Λίμνες, μετά από την απελευθέρωση των τοποθεσιών για την καλλιέργεια του καπνού οι κάτοικοι του χωριού μετέφεραν την καλλιέργεια στον κάμπο του Άργους, αλλά και στο νομό Κορινθίας.
Ελάχιστοι είναι οι παραγωγοί οι οποίοι άλλαξαν την ποικιλία (από Μαύρα Άργους σε Βιρτζίνια), όπως επίσης ελάχιστοι είναι, μέχρι σήμερα, και αυτοί που εντάχθηκαν σε πρόγραμμα μετατροπής της καλλιέργειας καπνού σε άλλες καλλιέργειες ή βιοτεχνικές δραστηριότητες.